ابَرچالشی به نام «ناترازی انرژی» در ایران
شاید یکی از سوالاتی که ذهن جامعه را درگیر کرده، این باشد که چرا کشوری مانند ایران با این همه ذخایر نفت و گاز مشکلی به نام «ناترازی انرژی» دارد؟ سوالی که واقعاً بجاست و باید توسط متولیان امر پاسخ داده شود.
به گزارش بانک برتر به نقل از صدای پتروشیمی، ایران به عنوان اولین دارنده مجموع ذخایر نفت و گاز جهان، به دلیل رشد فزاینده مصرف در سال‌های اخیر از یک سو و عدم توسعه ظرفیت‌های تولیدی از سوی دیگر، با ناترازی در تولید و مصرف انرژی مواجه شده که این نقیصه خود را دوران اوج مصرف هر یک از حامل‌های انرژی بیشتر نشان می دهد. تشدید ناترازی انرژی، علاوه بر ضربه زدن به تولید، واردات انرژی را به همراه خواهد داشت. فشار این مسأله بر اقتصاد ایران به حدی افزایش یافته که رهبر انقلاب در دیدار اخیر با دیدار تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی آن را مانع کارهای بزرگ خواند واز دولت خواست با وارد کردن نیروی انسانی نخبه بخش خصوصی برای حل این معضل ملی برنامه ریزی های لازم را انجام دهد.
به طور قطع بدون شناخت صحیح مسأله نمی توان به حل آن پرداخت. عوامل اصلی ناترازی انرژی در ایران شامل قیمت یارانه ای حامل های انرژی، عدم اطمینان نسبت به بازگشت سرمایه گذاری انجام شده در طرح های بهینه سازی مصرف انرژی، عدم جذابیت نسبی اقتصادی طرح های توسعه میادین گازی، احداث پالایشگاه و جمع آوری گازهای مشعل، نبود ساختار متمرکز و متولی مشخص برای بهینه سازی مصرف انرژی در کشور، توسعه انرژی رسانی به بخش‌های مصرفی بدون توجه به ملاحظات آمایش سرزمین و استراتژی توسعه صنعتی، عدم رصد کامل حامل های انرژی از نقطه تولید تا مصرف نهایی و توسعه ناکافی ظرفیت های انتقال و ذخیره‌سازی انرژی در کشور و سیاست‌های اتخاذ شده پیشین می باشد. ازاین رو، گام نخست برای حل مساله ناترازی انرژی، جلوگیری از تعمیق و تشدید آن است.
در شرایط فعلی در سه حامل انرژی گاز، برق و بنزین به ترتیب ناترازی روزانه ۳۰۰ میلیون متر مکعب، ۱۲.۵ هزار مگاوات و ۱۰ میلیون لیتر وجود دارد که سال آینده این ناترازی به گازوئیل هم خواهد رسید. از سال ۲۰۲۰ و در شرایط تحریم حداکثری،تاکنون سهم دولت از درآمد‌های نفتی سالانه حدود ۱۳ میلیارد دلار بیشتر شده، اما ارزآوری دولت از صادرات بنزین منفی شده است، یعنی ایران در حال تبدیل شدن به واردکننده بنزین می باشد. در بخش گاز نیز به دلیل ناترازی آن، ایران در چند سال اخیر مجبور شده ۹ میلیارد دلار گازوییل و نفت کوره در فصل زمستان در صنایع و نیروگاه‌ها بسوزاند که قبلاً آن را صادر می کرد. در کشور هر روز بر اساس ارزش حرارتی، به طور متوسط معادل ۷ میلیون بشکه انرژی مصرف می شود به طوری که ایرانچهارمین مصرف کننده گاز جهان و دوازدهمین مصرف کننده نفت دنیا می باشد و اگر مصرف نفت و گاز با هم در نظر گرفته شود، ایران در مصرف هیدروکربن رتبه ششم جهان را داراست در حالیکه در تولید ناخالص داخلی اقتصاد بیست و پنجم دنیا می باشد.رتبه ایران در مصرف برق هم رده دوازدهم جهان است که بیشتر از مکزیک، اندونزی، بریتانیا، ترکیه و ایتالیا، دو برابر مصر باجمعیت ۱۰۰ میلیون نفری و ۲.۵ برابر پاکستان ۲۴۰ میلیون نفری می باشد.
مطابق آمارهای موجود، کشور هند با ۱٫۵ میلیارد نفر جمعیت، ۴۰۰ هزار مگاوات ظرفیت نیروگاهی دارد و سرانه ظرفیت نیروگاهی این کشور ۰.۲۶ کیلووات به ازای هر نفر است. در حالی که ایران با ۸۵ میلیون نفر جمعیت و البته حدود ۸ میلیون مهمان ناخوانده مهاجر، ۹۲ هزار مگاوات ظرفیت نیروگاهی و سرانه ظرفیت نیروگاهی ۱.۰۸ کیلوات به ازای هر نفر دارد. بر اساس آمارهای جهانی تولید ناخالص داخلی هندی‌ها ۳.۲ تریلیون دلار است، یعنی به ازای هر دلار از تولید ناخالص داخلی۰.۱۲۵ وات ظرفیت نیروگاهی در این کشور نصب شده است. در حالی که ایران با تولید ناخالص داخلی ۱٫۶ تریلیون دلاری، به ازای هر دلار ۰.۲۵ ظرفیت نیروگاهی دارد، این مقایسه نشان می دهد از هر لحاظ ظرفیت نیروگاهی ایران نسبت به جمعیت تا ۴ برابر و نسبت به تولید ناخالص داخلی ۲ برابر کشور هند است، پس طبیعتا هندی ها باید ناترازی بیشتری از ایران داشته باشند، در حالی که چنین چیزی وجود ندارد: در هند، سازوکار قیمت و بازار انرژی حاکم است و قیمت شناور در ساعات مختلف این انگیزه را برای صنایع و کشاورزی به وجود می آورد تا مصرف خود را به ساعت دیگر منتقل و اینگونه توان تامین انرژی توزیع شود؛
چیزی که در ایران وجود ندارد و برق ارزان قیمت همیشه در دسترس بوده و بخش کشاروزی و صنعت انگیزه‌ای برای کار درساعات دیگر شبانه روز ندارد. چنین مواردی نشان می دهد، «حکمرانی در حوزه انرژی» از کارآمدی لازم برخوردار نبوده و باید در این بخش تجدیدنظرهای اساسی صورت بگیرد.
یکی از راهکارهای مؤثر در رفع ناترازی انرژی در کشور استفادهاز انرژی های پاک و تجدیدپذیر نظیر انرژی های خورشیدی، بادی، زیست توده و زمین گرمایی است. مورد دیگر رعایت استاندارهای انرژی در ساختمان هاست که گفته می شود در حال حاضر کمتر از ۱۵درصد از ساخت‌وسازها به صورت کامل به رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان پرداخته‌اند. یکی دیگر از عوامل غیرقابل انکار ناترازی انرژی در کشور، قاچاق حامل های انرژی به کشورهای همسایه است که حجم قابل توجهی می باشد. چاره رفع این معضل تشکیل سیستم یکپارچه رصد انرژی است که نیازمند تجهیزات سخت افزاری نظیر تجهیزات اندازه گیری دقیق نفت خام و گاز تولیدی تا کنتورهای هوشمند در سمت مصرف وبخش نرم افزاری شامل ایجاد و توسعه سامانه های هوشمند تخصیص حامل انرژی است. عامل دیگر، هدررفت انرژی در شبکه توزیع است که بنابر قول کارشناسان نیرو، چیز نزدیک به ۳۰ درصد می باشد که باید فکر جدی ای برای اصلاح آن صورت بگیرد.
مطابق آمارها دهک دهم ۱۷.۵ برابر دهک اول انرژی مصرف می‌کند، یعنی ۱۷.۵ برابر دهک اول از یارانه انرژی برخوردار می‌شود. حدود ۴۵ درصد خانوارهای کشور فاقد هرگونه خودرو شخصی هستند و از یارانه پنهان حدود ۲۰ میلیارد دلاری بنزین بی‌بهره‌اند. در نظام فعلی توزیع یارانه بنزین، مصرف بیشتر بنزین به معنای بهره‌مندی از یارانه بیشتر است. بسیاری از کارشناسان علت مصرف بالای انرژی را واقعی نبودن قیمت‌ها عنوان می‌کنند و معتقدند در صورتی که قیمت انرژی واقعی شود این میزان از انرژی مصرف نمی‌شود. سید هاشم اورعی، استاد دانشگاهشریف و رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی انرژی ایران اذعان کرد:در ایران سالانه ۳۰۰ میلیارد مترمکعب گاز به ارزش ۹۶ میلیارددلار و ۳۳۰ میلیارد کیلووات ساعت برق به ارزش ۳۳ میلیارد دلارمصرف می شودکه اگر گازی که در تولید برق، مصرف می‌شود از این رقم کسر گردد، در سال حدود ۱۷۰ میلیارد دلار صرف انرژی می شود.
در پایان می توان مهم ترین راهکار حل مشکل ناترازی انرژی در ایران را اصلاح نظام حکمرانی انرژی دانست که نیازمند تغییرات اساسی در راهبردهای موجود تولید و توزیع انرژی در کشور می باشد. بدون تردید، در صورتی رفع یا دورزدن تحریم ها به پویایی اقتصاد ایران کمک می کند، که اصلاح ساختارهای اقتصادی انجام شده باشد. در غیر این صورت و با باقی ماندن این شرایط، ریختن پول در حوزه انرژی چیزی جز هدر دادن آن نیست. از این رو رفع معضل ناترازی انرژی باید اولویت اول کشور باشد. اولویتی که همچون سیاه چاله ای در حال نابودی سرمایه های ملی ایران است.
